دکتر عباس امام به گزارش ایسنا، از جمله آثار امام عناوین زیر درخور بیان است:

کتاب «از ترجمه»، (مجموعه 16 مقاله در زمینه مباحث نظری و عملی ترجمه)، اهواز؛ انتشارات خالدین 1378.

ترجمه «فرهنگ نوواژه های آکسفورد»، اهواز، انتشارات خالدین 1378.

ترجمه کتاب «نخستین کاوشگر شوش: سفرنامه پژوهشی سرهنگ لوفتوس»، تهران: نشر شادگان، 1386.

«مسایل کاربردی ترجمه شفاهی». انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، 1392 .

ترجمه کتاب «ترجمه متن های دشوار انگلیسی». اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، 1393.

ترجمه کتاب «انگلیسی پیشرفته ویژه ترجمه». اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، 1393.

«فرهنگ عامیانه ها» (فارسی ـ انگلیسی) (با همکاری آزاده عبادی). تهران: انتشارات رهنما، 1394.

«فرهنگ واژگان رسانه ای» (انگلیسی ـ فارسی) (با همکاری علی وجیهی). یزد: انتشارات سیدعلی زاده، 1394.

آموزش ترجمه پیشرفته: ترجمه، تجربه، تنوع. رشت: نشر داریا، 1399.

ترجمه فارسی رمان «دانه ای گندم؛ سرگذشت یک انقلابی نما»، نوشته جیمز نگوگی، تهران: نشر راه معاصر، 1400.

«جنبه هایی از ترجمه پژوهی: رویکردی ایران مدار». رشت: نشر داریا، 1400.

ترجمه «ایرانگرایی اسکندر مقدونی» نوشته پروفسور مارک یان اولبریخت. اهواز: انتشارات گزارش تاریخ، 1401.

با این توضیح علاقه مندان مباحث ترجمه پژوهی، فرهنگ، ادبیات، سیاست و هنر و ادبیات را به مطالعه مطلب زیر درباره رویکرد ترجمه پژوهی پسااستعمارگرا به قلم طارق شمّا با ترجمه دکتر عباس امام دعوت می کنیم.

اشاره مترجم:

تقریبا دو ـ سه دهه است که حوزه گسترده ترجمه پژوهی شاهد رشد رویکرد ترجمه پژوهی پسااستعماری است؛ رویکردی که نقطه محوری آن رابطه قدرت میان استعمارگر و استعمار شده است و بازتاب آن رابطه در ترجمه ها. بحث های ریزتر مورد توجه این رویکرد را می توان در آثار افرادی چون بندیا (Bandia)، بسنت (Bassnett)، هرمانز (Hermans)، رابینسون (Robinson)، اسپیواک (Spivak)، نیرانجانا (Niranjana)، هومی بابا (Homibhabha)، کالزادا پرز (Calzada Perez) و دیگران یافت. نمونه هایی از مسایل مورد توجه و علاقه پژوهشگران حوزه ترجمه پژوهی پسااستعمارگری عبارتند از: ترجمه و تاریخ، مقاومت فرهنگی، صدای زنان، فرهنگ های بومی در ترجمه، ایدیولوژی و ترجمه، بافت اجتماعی و ترجمه، علم و ملت سازی در چین، ترجمه، انواع درگیری ها و انواع تعارض ها، ترجمه، دوگانگی و مناطق مرزی و بسیاری موارد دیگر.

بدیهی است عمده علاقه مندان به این رویکرد پژوهشگرانی از جوامع مرتبط با استعمار بوده اند؛ از شبه قاره هند و آفریقا گرفته تا خاورمیانه بخش های وسیعی از آمریکای مرکزی و جنوبی، آسیا و اقیانوسیه. طارق شمّا نیز که عرب است و اهل خاورمیانه از صاحب نظران صاحب اثر در زمینه «ترجمه پژوهی پسااستعماری» است با نوشته های بسیار پرشمار در این زمینه. شمّا در این نوشتار به بررسی شرایط امروز پژوهش های گوناگون انجام گرفته در این حوزه تحقیقاتی می پردازد و چشم اندازهای آینده این رویکرد را نیز معرفی می کند. در کشور ما نیز که هیچ گاه به معنای واقعی کلمه کشوری تحت سلطه مستقیم استعمار نبوده است برخی افراد و جریان های فرهنگی، سیاسی و مذهبی دانشگاهی و غیردانشگاهی دست اندرکار مطالعات ترجمه پژوهی علاقه زیادی به این رویکرد نشان داده و می دهند. امید است دیدگاه های این ترجمه پژوه بتواند به درک هر چه بیشتر مفاهیم مطروحه در این حوزه تحقیقاتی کمک کند. یادآور شوم این ترجمه فقط ترجمه بخش آخر مقاله ای است مفصل تر با عنوان Translation and Colonialism (ترجمه و استعمار) با مشخصات کتابشناختی زیر:

Shamma, Tarek (2018).Post-colonial Translation Studies; New Challenges, and Future Prospects. In The Routledge Handbook of Translation and Culture (Eds. Sue-Ann Harding &OvidiCarbonell Cortes), pp. 289-291. Routledge.

می توان گفت که مهم ترین سهم مطالعات «ترجمه پژوهی پسااستعمارگرا»، تلاش برای تحقیق در چندوچون تاثیر نابرابری قدرت در انتقال مفاهیم میان فرهنگی بوده است. البته این گونه نبوده که این جنبه کار در نظریات ترجمه پژوهی پیشین کاملا غایب بوده باشد (به عنوان مثال قانون دوم ترجمه از دیدگاه توری وجود این تغییر راهبرد را به رسمیت می شناسد؛ آنجا که می گوید: «مواردی هست که ترجمه بر مبنای وجود یک زبان/فرهنگ "عمده" برخوردار از اعتبار بالا و والا صورت می گیرد.» (Toury,1995,278). اما پژوهشگران پیرو رویکرد پسااستعمارگرایی به ویژه در بازنمایی «همدستی تاریخی ترجمه در اقدامات استعماری» مفهوم «نابرابری قدرت» را نه به عنوان یکی از چندین عامل گوناگون دخیل در این ماجرا بلکه به عنوان «عامل اصلی و تعیین کننده» مبادلات ترجمه ای معرفی کرده اند. افزون بر این، همین پژوهشگران موفق شده اند تا پاره ای مفاهیم سنتی و دیرپای حوزه ترجمه پژوهی را به چالش بکشند. حساسیت زایی این پژوهشگران برای ایجاد ارتباط میان مقولاتی مانند اصل اثر و شبه اصل ها، برابریابی ها و جاافتادگی برابرنهاده همگی برمبنای فرض وجود این گونه مداخلات از دیدگاه تحلیل های پساتجددگرایان صورت گرفته اند. این در حالی است که اکنون می توان گفت پژوهشگران پسااستعمارگرا با ربط دادن نقد متن به راهکارهای اعمال قدرت سیاسی موفق شده اند تا خوانش های باورپذیرتری ارایه دهند؛ خوانش هایی که در آن وارونگی روابط مورد نظر نه به نوعی پیامدهای مفروض اسرارآمیز پاره ای فرآیندهای متنی عجیب وغریب و نامفهوم بلکه به علل ذاتی پیدایش آن روابط ارتباط دارد.



طارق شمّا

رویکرد پسااستعمارگرایی در پی انجام و انتشار پژوهش های موردی آغازین دوره پیدایش خود اکنون بسیار گسترش یافته و در عمل نشان داده که برای پژوهشگران رشته های بسیاری جاذبه دارد از جمله نزد پژوهشگران پرشماری در حوزه ترجمه پژوهی. اما در عین حال، شاید بتوان گفت که همین ویژگی «بهره برداری گسترده» از این نظریه در تحولات بعدی به جدی ترین چالش پیش روی آن نیز تبدیل شده است. سوزی تارو در یک نقد کلی و مفصل از رویکرد پسااستعمارگرایی می نویسد که مکتب پسااستعمارگرا در حال حاضر «هم بسیار آشفته است و هم بسیار تنگ نظر» (Tharu 2007,642) چراکه به باور تارو «نظریه پسااستعمارگرا» یک سره غرق هند و یا کلا جهان سوم است. البته حوزه نظر و عمل این رویکرد محدود به جغرافیای خاصی نیست اما در عین حال خود را به یک نکته بسیار خاص محدود کرده است: «استعمار» (p. 643.) ولی پرسش این است که این همه پژوهش های گسترده ای را که با ادعای پیروی از اصول این رویکرد درباره استعمار انجام می گیرد به راستی تا چه اندازه پژوهش درباره استعمار (حتی به مفهوم استعاری این اصطلاح) می توان تلقی کرد؟ پرسش دیگر این که رویکرد پسااستعمارگرا به راستی تا چه حد با آن شرایط تاریخی اصلی عامل پیدایش خود هنوز هم سروکار دارد؟

البته قطعا این ادعای درستی است که در جهان امروز استعمار در شکل های گوناگون همچنان وجود دارد (از اشکال غیرآشکار سلطه فرهنگی گرفته تا یورش نظامی). اما نکته اینجا است که برای کندوکاو درباره اشکال جدید استعمار به جای اتکای به تکرار تاریخچه نویسی های سنتی چرا به سراغ ابداع رویکردهای جدیدتر نرویم؟ در یک جستار بسیار انتقادی و بسیار اثرگذار، عارف درلیک (Arif Dirlik) این نکته را مطرح کرده که دوگانه سنتی «استعمارگر ـ استعمار شده» که معمولا بر مرزهای جغرافیایی و فرهنگی اطلاق می گردید در فضای سرمایه جهانی شده امروز که «جهان سومی ها از جهان اول سر درمی آورند و جهان اولی ها از جهان سوم» دیگر کارساز نیست (Dirlik1994,352). به گفته درلیک «جوامع جدید مهاجران» به گونه ای درآمده اند که «هویت خویش را به "جای دیگر" برده و "هویت دیگری"» را به سرزمین خویش آورده اند. در نتیجه مرزها و محدوده ها مغشوش شده اند. جریان حرکت فرهنگی همزمان هم در حال همسان سازی (homogenizing) است و هم دگرسان سازی (heterogenizing) (352-353). نتیجه گیری درلیک این است که «صاحب نظران پسااستعمارگرا، انتقادهای بجایی از اشکال گذشته سلطه ایدیولوژیک مطرح کرده اند اما درباره ساختارهای نوین سلطه ایدیولوژیک چندان حرفی برای گفتن نداشته اند (Dirlik1994,356).

به سخن دیگر، در حالی که تنوع قدرت و اعمال قدرت همچنان وجود دارد در عین حال این گونه گونی ها پیچیده تر شده اند که تجسم آن ها «سرمایه فراملی» است (Dirlik 1994,350) و نه الزاما ناشی از پیامدهای امپراطوری های اروپایی گذشته. تردیدی نیست که رویکردهای موصوف درلیک در میانه دهه 1990 امروزه حتی آشکارتر و علنی تر نیز شده اند. در حوزه ترجمه این گونه تحولات را می توان در رشد و گسترش ناشران بین المللی، بین المللی شدن بازار کتاب، پدیده بین المللی شدن کالاها و نیز کلیه کالاهای پرفروش به چشم دید. البته نتیجه این امر این نبوده که جهانی «همسطح» برای تمام انسان ها و ملت ها به وجود آید و همه چیز در دسترس همگان قرارگیرد اما «جریان فرهنگی» پرشتاب تر و در دسترس تر موفق شده تا امکانات و تسهیلات جدیدتری برای مخاطب یابی جهت صاحب اثران حاشیه نشبن پیشین ایجاد نماید (به عنوان مثال نگاه کنید به Rodriguez Murphy 2015,148; Rafael 2015;Shamma 2015). در هر حال، تحلیل شکل های نوین قدرت نیازمند الگوهای تحلیلی نوین است.

بگذارید برای تایید گزاره بالا یک مثال گویا مطرح کنم؛ مریلین بوث (Marilyn Booth) در توصیف خود از تجربه ترجمه انگلیسی رمان عربی «دختران ریاض« (Girls of Riyadh) به قلم نویسنده عربستانی رجا الصنیعه این پرسش را مطرح می کندکه «آیا مفهوم رایج قدرت مترجم» جهان اولی «برای بازنمایی متن های پسااستعماری (Booth 2008,197) می تواند برای بازار کتاب جهانی شده امروز نیز همچنان کارساز باشد؟» با بهره گیری از توجه به اصل «غیریت» در رویکرد پسااستعماری و به ویژه با استفاده از توصیه اسپیواک (Spivak) در زمینه لزوم همکلام شدن با زبان اصل هر اثر در حال ترجمه (p. 200) بوث در ترجمه خود از این رمان عربی «حداکثر تلاش خود را به کار گرفت تا به رویکرد «قبول محض ترجمه تحت اللفظی» پایبند بماند. به همین دلیل، وی برای نشان دادن مخالفت خود با «زبان همسان ساز» از راهبرد ترجمه ای «غرابت زایی» (p.200) استفاده کرد تا شاید موفق شود ویژگی های دوگانه رمان الصنیعی را منتقل کند (p.198) اما از بخت بد بوث، نویسنده رمان، به شکلی موفقیت آمیز با ناشر (انتشارات Penguin) دست به یکی کرد و نسخه ای دیگر براساس راهبرد «بومی سازی» فراهم کرد به این امید که بتواند هم فضای جهانی شده رمان را منتقل سازد و هم بر قرابت های زبانی آن با «زبان زنانه» (chick lit) انگلیسی زبان های آمریکا و بریتانیا تاکید کند (p. 201). در نتیجه الصنیعی اجازه یافت تا بدون مشورت با مترجم انگلیسی زبان خود شخصا رمان را بازبینی و دوباره به انگلیسی ترجمه کند. طبعا این ترجمه دوم تمامی اصلاحات ویرایشی ترجمه مطلوب نویسنده اصلی را در خود داشت. خواه با بازبینی ها و اصلاحات ویرایشی ترجمه ای الصنیعی موافق باشیم و خواه مخالف در هر صورت اصل مسلم باورمندان به دیدگاه مدافعان رویکرد پسااستعمارگرا درباره لزوم حفظ دگرسانی (alterity) متن مبدا امروزه نیازمند نوعی بازاندیشی جدی است به ویژه با توجه به ویژگی های نسبتا خاص برخی پدیده های منحصر به خود. حتی مهم تر از این نکته مساله صورت بندی های نوین قدرت در جهان امروز است که ظاهرا اساس کل این ماجرا است: یک مولف «جهان سومی» به پشتوانه یک ناشر «جهان اولی» موفق شد تا تصمیم یک مترجم «جهان اولی» را کان لم یکن سازد. به همین دلیل است که بوث ذهنیت های سنتی رایج مانند «بلایی که مترجم غربی سر متن های غیرغربی می آورد» را زیر سوال می برد (Booth 2008,p. 209). از همین رو است که بوث می گوید «دسته بندی های دوگانه ساز» باورمندان به جریان قدرت یک سویه به بیراهه می روند چراکه در اقتصاد امروزین بازار نشر و تبلیغات مشتری محور چنین رویکردی راه گشا نیست. نتیجه اینکه به باور بوث دیدگاه سنتی «سلسله مراتب دوگانه جهان شمال/جهان جنوب» (Booth2008,209) با ایراداتی اساسی روبه رو شده است.



این گونه تحولات از دیدرس کنشگران حوزه مطالعات ترجمه پژوهی پسااستعمارگرا دور نبوده اند؛ پژوهش هایی رو به رشد اخیر که توجه خود را صرف بحث در چندوچون «به سرآمدن بالقوه عمر رویکرد پسااستعمارگرا» (Wenzel 2007,233) کرده اند. در سال های اخیر گردهمایی های علمی بسیاری به کندوکاو درباره مسایلی مانند «پایان نظریه پسااستعمارگرا» (Yaeger 2007)، «نفس های آخر نظریه پسااستعمارگرا» (Young 2012b,19) پرداخته اند اما اگرچه امروزه همچنان درباره مسایل اساسی مورد توجه مطالعات پسااستعماری اتفاق نظر وجود دارد (به ویژه در زمینه نابرابری قدرت حاکم بر مبادلات میان فرهنگی) در عین حال چندین چهارچوب تفسیری دیگر نیز ارایه شده تا بتوانند «عدم وجود رویکردهای جدید بررسی تداوم استعمارکهن و یا استعمار نوین» را جبران کنند (Wenzel 2007,634). از جمله رویکردها و چهارچوب های تفسیری بالقوه و جدید می توان از نقد زیست محیطی، رویکرد مبتنی بر حقوق بشر (p. 634)، رویکرد گرمایش زمین انسان زا (Chakrabarty 2012) و در مجموع تاکید بر «شیوه های خاص تولید فرهنگ، انواع هنرهای نمایشی، انواع روایتگری های فرآیند تجدد و مسایل گسترده تر مرتبط با اقتصادهای سیاسی و اخلاقی» نام برد.

از همه جدیدتر پل بندیا (Paul Bandia) به عنوان یکی از مدافعان اصلی ترجمه پژوهی نواستعماری است که اخیرا اعلام کرد «دوگانه استعمارگر ـ استعمار شده دیگر محلی از اعراب ندارد» (Rodriguez Murphy 2015,148). به گفته بندیا تجربه ای که ترجمه پژوهان فعلی باید مدنظر قرار دهند «تجربه افراد بازمانده رویکرد خودشان و یا کل مجموعه باورمندان به این رویکرد است نه ضرورتا همواره در ارتباط بااستعمارگران پیشین». به باور بندیا این تجربه به ویژه در مورد نگارش جدید از اهمیت خاصی برخوردار است؛ نگارشی که «هدف عمده آن نه واکنش ناخودآگاه در قبال استعمارگر یا اندیشیدن با زبان اروپایی به هدف تحت تاثیر قرار دادن صاحب نظران جامعه استعمارگر باشد (Rodriguez Murphy,149). اینکه آیا در آینده نزدیک رویکردی جدیدتر مانند مثلا رویکرد «ترجمه پژوهی پساپسااستعمارگرا» (Post-postcolonialtranslationstudies) از رویکرد «پسااستعمارگرا» پیشی خواهد گرفت یا خیر هنوز مشخص نیست (p. 149). بی تردید در سال های پیش رو باز هم همچنان پژوهش های هر چه بیشتری در زمینه ترجمه پسااستعمارگرا صورت خواهد گرفت اما با توجه به ویژگی بارز جغرافیای جهان امروز که در آن به شکلی فزاینده مرزهای طبیعی و هویت های چندگانه انسان ها دستخوش گسستگی و شکاف می شوند، ایجاد شکل های جدید سلطه و مقاومت (همزمان با واگرایی های دم افزون رویکردهای موجود و پیدایش رویکردهایی جدید) می تواند بر ترجمه پژوهی پسااستعمارگرا فشار وارد آورد تا اهداف آینده خود و یا حتی موجودیت فعلی خویش به عنوان یک چهارچوب تحلیلی مجزا را بازتعریف کند.

منابع:

Booth,Marylin.2008."Translator vs. Author(2007)Girls of Riadh Go to New York." Translation Studies 1(2):197-211.

Chakrabarty,Dipesh.2012."Postcolonial Studies and the Challenge of Climate Change." New Literary History 43(1):1-18.

Diouf,Mamadou.2007.In "Editor"s Column:The End of Postcolonial Theory? A Roundtable with Sunil Agnani,Fernando Coronil, Gaurav Desai, MamadouDiouf,SimonGikandi,SusieTharu, and JeniferWezel," ,edited by Patricia Yaeger,639-641. PMLA 122(3): 633-651.

Dirlik,Arif.1994." The Postcolonial Aura: Third World Criticism in the Age of Global Capitalism." Critical Inquiry 20(2):328-356.

Rafael,Vincente.2015."Betraying Empire: Translation and the Ideology of Conquest.".Translation Studies 8(1):82-93.

Rodriguez Murphy,Elena. 2015."An Interview with Professor Paul Bandia."Perspectives: Studies in Translatology 23(1):143-154.

Shamma,Tarek. 2015. "Response by Shamma to "Betraying Empire: Translation and the Ideology of Conquest". Translation Studies 8(1):93-98.

Spivak,Gayatri. 1992."The Politics of Translation." In Destabilizing Theory: Contemporary Feminist Debates, edited by Michele Barrett and Anne Philips,177-200.Stanford,CA: Stanford University Press.

Tharu,Susie 2007.In "Editor"s Column:The End of Postcolonial Theory? A Roundtable with Sunil Agnani, Fernando Coronil, Gaurav Desai, MamadouDiouf, Simon Gikandi,SusieTharu, and Jenifer Wezel," ,edited by Patricia Yaeger,639-641. PMLA 122(3): 633-651.

Toury,Gideon. 1995.Descriptive Translation Studies and Beyond.Amsterdam:John Benjamins.

Wenzel,Jennifer 2007.In"Editor"sColumn:The End of Postcolonial Theory? A Roundtable with Sunil Agnani, Fernando Coronil, Gaurav Desai, MamadouDiouf, Simon Gikandi,SusieTharu, and Jenifer Wezel,",edited by Patricia Yaeger,639-641. PMLA 122(3): 633-651.

Yaeger, Patricia,ed. 2007.In"Editor"s Column:The End of Postcolonial Theory? A Roundtable with Sunil Agnani, Fernando Coronil, Gaurav Desai, MamadouDiouf, Simon Gikandi,SusieTharu, and Jenifer Wezel," ,edited by Patricia Yaeger,639-641. PMLA 122(3): 633-651.

Young, Robert J.C. 2012."Postcolonial Remains." New Literary History 43:19-42.

انتهای پیام